قدس آنلاین- بابک رحیمیان:  کاوش‌های باستان‌شناسی انجام یافته تاکنون، حاکی از آن است که در دوره هخامنشی استخراج نمک با حفر تونل‌ها و تالارهای بسیار بزرگ، بدون استفاده از ستون‌های چوبی پشتیبان انجام می‌گرفته و از کلنگ، چکش و احتمالا قلم‌های فلزی برای کندن صخره‌های نمک، خرد کردن آن‌ها و انتقال نمک‌های خرد شده به داخل کیسه‌های چرمی و احتمالا کیسه‌های پارچه‌ای استفاده می‌شد.

استخراج کنندگان نمک از طناب‌های بافته شده از الیاف گیاهی و جانوری نیز در بالا کشیدن کیسه‌های نمک از چاه‌ها و تونل‌های عمودی استفاده می‌کردند. برای روشن کردن تونل‌های تاریک و عمیق نیز از سوزاندن روغن در پیه‌سوزهای سفالی بهره می‌گرفتند.

 تا اینکه بین سال‌های ۲۴۲۰ تا ۲۳۸۰ قبل، ریزش تونل‌های معدن موجب کشته شدن معدن‌کاران هخامنشی و توقف بهره‌برداری از نمک تا اوایل دوره ساسانی شده است. فعالیت معدن‌کاران ساسانی از حدود سده سوم میلادی آغاز و تا سده ۶ میلادی ادامه یافته است.

لایه‌های پی‌درپی و ضخیم واریزه‌های معدنی، نشانگر فعالیت طولانی مدت معدن‌کاوی در چهرآباد است.

حتی لایه‌هایی نیز وجود دارد که حاوی کاه مشاهده می‌شود که نشان‌دهنده محل نگهداری غذا و یا  خود چهارپایان در طول دوره فعالیت معدن است.

کاوش‌های باستان‌شناسی انجام یافته تاکنون، حاکی از آن است که در دوره هخامنشی استخراج نمک با حفر تونل‌ها و تالارهای بسیار بزرگ، بدون استفاده از ستون‌های چوبی پشتیبان انجام می‌گرفته و از کلنگ، چکش و احتمالا قلم‌های فلزی برای کندن صخره‌های نمک، خرد کردن آن‌ها و انتقال نمک‌های خرد شده به داخل کیسه‌های چرمی و احتمالا کیسه‌های پارچه‌ای استفاده می‌شد.

کشف نمکین

عمارت ذوالفقاری بنایی تاریخی با معماری بومی، در دو طبقه در زنجان یکی از مکان هایی است که با دربرگیری پیکر «مردان نمکی» به عنوان بی نظیر ترین مومیایی های دنیا ارزشی مضاعف یافته است.
نخستین جسد معروف به «مرد نمکی» ‪ در زمستان سال ۱۳۷۲ توسط دکتر هوشنگ ثبوتی از اساتید برجسته کشور و استان زنجان کشف شد و مرد نمکی ۲ و ۳ به صورت اتفاقی و طی کار باطله برداری بولدوزر توسط معدن کاران در سال ۱۳۸۳ و مردان نمکی ۴ و ۵ طی کاوشهای باستان‌شناسی در سال‌های ۱۳۸۳ و ۸۴ کشف شدند.

 

وقتی دکتر ثبوتی با نیم تنه یک جسد مواجه شدند، تصورشان این بود که شاید دو سه سال قبل مرده باشد، اما لوازم همراه جسد چیز دیگری می گفت.

این جسد که دارای ریش و موی بلند و حلقه گوشواره‌ای از جنس طلا در گوش چپ بود شامل یک ساق پا درون چکمه چرمی، سه قبضه چاقو، شلوارک، شی نقره‌ای، قلاب سنگ، ‌قطعات طناب چرمی، سنگ ساب، یک عدد گردو، قطعات سفال و چند تکه پارچه منقوش و قطعات خرد شده استخوان بود گویای حرفهای بسیار بود.

امروز مردان نمکی در خانه ذوالفقاری های زنجان که منزلی تاریخی است و نیز موزه ملی تهران نگهداری می شوند.

این مومیایی های نمکی با قدمتی چند هزار ساله از معدن نمک «چهر آباد» همان معدنی که امروزه از نمک آن برای درمان بیماری های تنفسی استفاده می شود استخراج شدند.

این مومیایی ها وسایلی به همراه داشتند از جمله چاقویی که نشانه ای از فلزکاری در روزگارن دور  این منطقه پاپوش هایی شبیه چاروق که صنایع دستی زنجان و لباس های دارای نقوش همگی دیروز را به امروز پیوند می دهد.

معدن کاران کهن

سرپرست هیئت کاوش معدن چهرآباد زنجان با بیان اینکه اولین مومیایی مردان نمکی در سال ۱۳۷۲ کشف شده است،  گفت: درهمان زمان مشخص شد که معدن کارانی وجود داشته که کار معدن انجام می دادند و در حال حاضر نیز کاوش ها ادامه دارد تا اطلاعات بیشتری در این خصوص بدست آید.

عالی با اشاره به اینکه در معدن چهرآباد شهرستان ماهنشان نمک استخراج شده است، اظهار داشت: مطالعات از سال ۲۰۱۰ میلادی در معدن چهره آباد وجود داشته است که تا به امروز بتوانیم از وضعیت اجتماعی و اقتصادی آن دوره اطلاعاتی را بدست اوریم و وضعیت معدن کاران آن زمان را بازسازی کنیم.

وی افزود: فعالیت هایی که تا به امروز صورت گرفته است در قالب یک کتاب به دو زبان انگلیسی و فارسی گردآوری شده و مجموعه کارها و کاوش های راجع به معدن در کتاب چاپ شده است.

وی بیان کرد: تفاهم نامه ای بین دانشگاه و موزه بوخوم آلمان در زمینه معدن کاری و باستان شناسی بسته شده تا بتوانیم زندگی و اوضاع اجتماعی و اقتصادی معدن کاران ان زمان را بازسازی کنیم.

مرد نمکی پنجم

مرد نمکی پنجم در کاوش فصل دوم در حالی یافت شد که به‌جز سر بقیه قسمت­ های بدن زیر صخره و سنگ­های آواری بزرگ قرارگرفته بود­مرد نمکی پنجم در کاوش فصل دوم در حالی یافت شد که به‌جز سر بقیه قسمت­ های بدن زیر صخره و سنگ­های آواری بزرگ قرارگرفته بود­.

شکل جسد نشان می‌داد که این شخص نیز همچون نمونه‌های قبلی براثر حادثه‌ای که منجر به تخریب و ریزش تونل شده، کشته و مدفون‌شده است.

برخلاف مومیایی نمکی شماره ۴ بیشتر بافت بدن مرد نمکی پنجم پوسیده‌شده و از بین رفته و بافت نرم فقط در قسمت‌هایی کوچک از دو دست، پاها بخش­هایی از صورت، سینه و لگن باقی‌مانده بود.

کم بودن میزان نمک در این محیط، نفوذ آب از بالای کوه به این بخش از معدن، از دلایل اصلی پوسیده شدن زیاد مرد نمکی ۵ است. 

پیش از کاوش­های دو فصل ۸۳ و ۸۴ در معدن نمک چهر آباد، بر اساس یافته‌های سال ۷۲ تصور بر این بود که معدن، محل کشته شدن شاهزاده ساسانی و یا نماینده هیئت حاکمه اقوام سکایی در سده ۸ پیش از میلاد بوده است.

با کاوش­های دو فصل اخیر مشخص شد که همه مومیایی­‌های مکشوفه از معدن، کارگرانی بودند که درنتیجه ریزش معدن و فروریختن دیواره‌ها و سقف و تونل­ها کشته و مدفون‌شده‌اند.

 بر اساس آزمایش ها مشخص شد که مرد نمکی ۳، ۴، ۵، مربوط به دوره هخامنشی با قدمت حدود ۲۳۰۰ سال و مرد نمکی ۱، ۲، مربوط به دوره ساسانی، با قدمت حدود ۱۵۰۰ تا ۱۷۰۰ سال قبل است.

بنابراین با توجه به شواهد و مدارک موجود، ریزش تونل­های معدن چهر آباد، دست‌کم دو بار رخ‌داده است.

در حال حاضر به‌استثنای مومیایی نمکی شماره یک که در موزه ملی نگه‌داشته می‌شود، سایر اجساد و اشیای به‌دست‌آمده از معدن چهرآباد در موزه ذوالفقاری زنجان، تحت نظارت کارشناسان مربوط نگهداری می‌شوند.

خبرنگار و عکاس: بابک رحیمیان